Het AfricaMuseum steunt de aanbeveling tot de onvoorwaardelijke repatriëring van menselijke resten uit koloniale collecties

Woorden hebben betekenis 

We verwijzen naar de term "menselijke resten” zoals in de projecttekst, omdat een gesprek op gelijke voet met verschillende gesprekspartners in de DR Congo en België nodig is om tot een gepaste woordgebruik te komen. 

In een persbericht van 8 november 2022 van activisten uit het Belgisch en Congolees middenveld werd verwezen naar de "overblijfselen van voorouders”, een vertaling van het Franse “dépouilles des ancêtres”,. 

Prof. Donatien Dibwe dia Mwembu stelde voor om de term "overblijfselen van de ouderen” te gebruiken. Dit is een vertaling van "dépouilles des anciens" om culturele en biologische verwantschapsconflicten te vermijden. 

In de DR Congo hebben verschillende gesprekspartners tijdens het HOME-project gesproken over "voorouders", "voorouderlijke resten" en "menselijke resten". 

Diepteonderzoek 

Onderzoekers van het AfricaMuseum onderzochten de historische collectie van de vroegere afdeling anatomische antropologie, ook gekend onder het acroniem ‘AA collectie’ van de fysieke antropologie in het AfricaMuseum. 

Meer dan 98% van de menselijke resten in de AA collectie zijn afkomstig uit Congo.

Het gewelddadige verhaal van de schedels van chef Lusinga Iwa Ng'ombe, prins Kapampa en chef Maribou was reeds voor het begin van het HOME-project het onderwerp van verschillende studies en publicaties.

We stelden vast dat er nog andere mensen konden worden geïdentificeerd in de AA collectie. Zo vonden we de namen van de notabelen Bene, Amakeo en Apayembe uit Ituri en de chef Bikitiki en Memili uit Uele in deze collectie terug. Mits samenwerking met Congolese onderzoekers en aandacht voor mondelinge overlevering kan worden nagegaan of deze namen met een volledige en correcte spelling zijn overgenomen.

In 1964 werd de afdeling fysische antropologie van het museum gesloten. De schedels en andere menselijke resten die er bewaard werden, werden toen overgebracht naar het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, waar ze tot op vandaag blijven. Tijdens het HOME project werd duidelijk dat niet alle menselijke resten van de AA collectie overgebracht werden naar het KBIN. 

Tenslotte toonde een studie van het register van de AA collectie aan hoe deze verzamelingen van ‘menselijke resten’ verbonden waren met het doctrinair racisme in België, waar HOME-promotor Maarten Couttenier verschillende studies over publiceerde.  

De "collectie van Van de Ginste": een casestudy

Vlak na de Tweede Wereldoorlog schond Ferdinand Van de Ginste, een territoriaal agent, meer dan 200 graven en verzamelde hij 187 schedels van de Suku-gemeenschap in Feshi (in de provincie Kwango, op ongeveer 700 km van Kinshasa) voor antropometrisch onderzoek. Deze collectie vertegenwoordigt vandaag meer dan een derde van de AA-collectie.

In het kader van HOME reisden onderzoekster Lies Busselen en antropoloog Placide Mumbembele naar Feshi. Daar ontmoetten ze mensen die dankzij mondelinge overlevering het verhaal vanuit Congolees oogpunt konden vertellen. In 2023 wordt een artikel gewijd in de publicatie Remaking collections.

Informeren en samenwerken 

In 2021 organiseerden we een eerste overlegmoment met vertegenwoordigers van Congolese-diaspora organisaties. Het doel was om zoveel mogelijk mensen te informeren, om partnerschappen in DR Congo tot stand te brengen, maar ook om een dialoog tussen Congolese en Belgische gesprekspartners mogelijk te maken. 

Lies Busselen zorgde voor contextuele toelichting bij de inventaris en van verschillende casussen uit de AA collectie met specifieke aandacht voor de casus uit Feshi.  

Suzanne Monkasa van het Platform voor de vrouwen van de Congolese diaspora deelde haar aanbevelingen met de institutionele partners van het HOME-project. 

De Congolese partners Collectif Faire-part en Waza organiseerden een 50-tal dieptegesprekken met Congolese nabestaanden, vertegenwoordigers, kunstenaars en curatoren, historici en antropologen, museum- en erfgoed-experts, lokale en nationale politici in Lubumbashi en Kinshasa over Congolese voorouderlijke resten in koloniale collecties. 

Het AfricaMuseum werkte tevens samen met het nationaal museum van Congo (Institut des Musées Nationaux du Congo - IMNC) aan de organisatie van een nationaal atelier “Restitutie van menselijke resten. Voor een rehumanisering van collecties” op 30 maart 2022. Meer dan 30 prominente Congolese gesprekspartners waren aanwezig om de repatriëring van menselijke resten in de Congolese context te bespreken.

In november 2022 werden de partners Waza en Collectif Faire-part uitgenodigd in België, waar ze samen met  onder andere de vzw Bakushinta en Change asbl twee herdenkingsactiviteiten op 1 en 11 november mee ondersteunden. Op 5 november organiseerden ze in samenwerking met de Belgische ngo Coopération Education et Culture (CEC) de première van de gesprekken met Congolese gesprekspartners over repatriëring. De première werd afgesloten met een levendig debat tussen het publiek en de directeuren van Waza en Collectif Faire-part. 

Wat hebben we geleerd van het onderzoek en de samenwerking in HOME? 

Collecties van voorouderlijke resten uit koloniale collecties staan in verband metde kern van menselijke waardigheid. Het AfricaMuseum als wetenschappelijke federale instelling steunt de aanbeveling rond de onvoorwaardelijke repatriëring van menselijke resten uit koloniale collecties na billateraal overleg 

Samenwerking en dialoog tussen overeenkomstige gesprekspartners, van beleidsmakers tot experts, academici met brongemeenschappen in België en Congo, op voet van gelijkheid is een model waar we naar streven. Het KMMA werkt op voet van gelijkheid aan samenwerkingen met het IMNC en wetenschappelijke onderzoekers aan universiteiten. 

We leerden in HOME hoe historisch en antropologisch herkomstonderzoek zowel in DR Congo als in België noodzakelijk zal zijn in de omgang met ons koloniaal verleden. 

Het HOME-project werd gefinancierd door het Federaal Wetenschapsbeleid (BELSPO) voor de periode 2020-2022 en werd geleid door het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen, in samenwerking met het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie, het Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis, de Vrije Universiteit Brussel, de Universiteit van Sint-Louis, de Universiteit van Montreal en het AfricaMuseum.